بررسی  قوم عشایر از دیدگاه جامعه شناسی

الف : خانواده، ازدواج و خویشاوندی درعشایر

خانواده (Family) یك نهاد اجتماعی، یك گروه اجتماعی و یا یك واحد مهم اجتماعی جامعه است و این نهاد اجتماعی بویژه در گذشته و در جوامع ساده و ابتدائی اهمیت بسیاری داشته اس و به نوعی آینه جامعه بوده است. خانواده در درجه اول یك واحد خویشاوندی است كه بر اساس پیوندهای نسبی و سببی شكل می‌گیرد و بر همین اساس به دو نوع خانواده پدر و مادری و خانواده زن و شوهری تقسیم می شود.

ازدواج (Marriage) به عنوان یك سنت یا یكی از مناسك و مراحل زندگی خانوادگی می باشد. و همچنانكه گفتیم یك نوع خانواده متكی بر ازدواج است. در حالیكه خویشاوندی (kinship) به مجموعه از پیوندها گفته می‌شود كه ممكن است مبنای نسبی، سببی، رضاعی و توتمی داشته باشد. از نظر بعد و تعداد خانواده ها را می‌توان به هسته‌ای (Nuclear) و گسترده (Extended) تقسیم نمود. خانواده عشایر اغلب از نوع گسترده تلقی می‌شود.

خانواده به شكل نوعی یك نهاد مهم و اساسی نظام اجتماعی است و كاركردهای مختلفی را می‌تواند انجام دهد: تولید مثل، ارضای غریزه جنسی، اجتماعی كردن كودكان، مراقبت از سالخوردگان ، تولید كالا و خدمات، حمایت از اعضاء فراهم كردن تفریح و سرگرمی، حرفه آموزی،‌فراهم كردن آرامش روانی، انتقال فرهنگی، آموزش مذهبی و غیره، این امور را می توان تحت كاركردهای تجدید سنل، جنسی، جامعه پذیری، حمایت ، اقتصادی، عاطفی، مذهبی،‌ آموزشی نیز ذكر نمود. ( تقوی، 1379: 77-76)

1-تعریف خانواده در عشایر ( امام اللهی، 1378: 129-128)

خانوار در بین كوچ نشینان كوچكترین و اساسی ترین واحد اجتماعی و همچنین یك واحد تولید و مصرف می باشد كه اعضای آن زیر یك سرپرست فعالیت می‌كنند، بطور كلی مشخصات عمدة خانوار در بین كوچنشینان به شرح زیر است:

1- فعالیت مشترك اعضا: اعضا، خانواراز یك هدف مشترك اقتصادی، سیاسی و اجتماعی پیروی می‌كنند چنانكه از نظر اقتصادی همه اعضاء تشكیل دهنده یك خانوار با هم فعالیت می‌كنند و درآمد حاصله را نیز بطور جمعی و در زیر یك سقف بمصرف میرسانند. خانوار از نظر اجتماعی و سیاسی نیز به عنوان یك واحد بشمار می‌رود و مسئول رفتار و كردار تمام اعضاء خود می‌باشد.

2- رابطه خویشاوندی: رابطه بین اعضاء خانوار براساس خویشاوندی (نسبی و سببی) استوار است گرچه دربعضی از موارد ممكن است افراد غیر خویشاوند نیز به آن بپیوندند. اعضاء خانوار با هم نسبت خویشاوندی نزدیك دارند، چنانكه بیشتر خانوارها شامل پدر، مادر و فرزندان و احتمالاً بستگان دیگر چون مادر، پدر، برادران و خواهران بی‌شوهر می باشد.

3- سكونت مشترك : اعضاء خانوار در زیر یك سقف ( معمولاً سیاه چادر) بسر می‌برند، اما گاهی ممكن است اعضاء بعضی از خانوارها مدتی از سال را جدا و دور از هم بسر برند. برای مثال بیشتر خانوارهای كوچ‌نشین علاوه بر دامداری به كشاورزی نیز می‌پردازند و ناگزیریند فعالیتهای دامداری و كشارزی را طوری بین اعضاء خود تقسیم كنند كه بعضی به امور زراعتی پرداخته ( دست كم قسمتی از سال را درده میگذرانند) و برخی دیگر همراه دام ها به مناطقی كه چراگاه یافت می‌شود كوچ كنند. همچنین بسیاری از جوانان كوچ نشین درپی تحصیل و یا كار قسمتی از سال را دور از خانوار بسر میبرند.

اصولاً هر خانوار دارای یك سرپرست است كه فعالیت اعضاء را زیر نظر دارد. سرپرست خانوار معمولاً یك مرد است كه نه تنها فعالیت اعضاء را هم آهنگ می‌كند.، بلكه به عنوان رئیس و نماینده خانوار شناخته می‌شود. سرپرست خانوار امور داد و ستد را عهده دار است و در فعالیت های سیاسی و اجتماعی شركت می‌كند. وی همچنین مسئول امور رفاهی و رفتار سایر اعضاء خانواده می‌باشد.

2- تركیب خانواده در عشایر ( امان اللهی، 1378: 133-129)

تركیبات خانواده

خانوار در بین كوچ‌نشینان مانند سایر جنبه های اجتماعی و اقتصادی تحت تأثیر عوامل اكولوژیكی وشیوة تولید شكل می‌گیرد. این نهاد اجتماعی مسئولیت های مختلفی را عهده دار است كه در جوامع صنعتی اكثر آنها به نهادهای دیگر جامعه واگذار شده است. برای مثال، در جوامع صنعتی و به خصوص در جوامع سوسیالیستی فرد دارای تأمین اجتماعی است، یعنی در صورت بیكاری، از كار افتادگی و یا پیری سازمانهائی جدا از خانواده سرپرستی افراد را بر عهده می‌گیرند. درصورتی كه در بین كوچ نشیان ایران چنین امكاناتی و چنین نهادهائی وجود ندارد از اینرو خانواده تنها نهاد اجتماعی است كه به صورت پناهگاهی برای اعضاء تشكیل دهنده درآمده و احتیاجات جسمی و روحی آنان را برآورده می‌كند. خانواده نه تنها شامل افراد فعال بلكه پناهگاهی برای اعضاء بیكار، از كار افتاده و علیل نیز می‌باشد. به همین سبب، خانواده در بین كوچ نشینان تركیبات مختلفی دارد كهم از جهاتی با خانواده درجوامع صنعتی متفاوت است.

بطور كلی از نظر تركیبات پنج نوع خانوار در بین كوچ نشینان یافت می شود كه عبارتند از:

1) هسته ای یا ساده 2) چند همسری 3) گسترده 4) پیوسته 5) ناقص. هر یك از این انواع نیز تركیبات مختلفی دارد كه از این پس مورد بررسی قرار می گیرند.

همانطور كه در جدول 19 ملاحظه میگردد خانوار هسته ای معمولی ترین نوع خانوار در بین كوچنشینان ایران است و پس از آن خانوار گسترده از سایر انواع شیوع بیشتری دارد. با توجه به كمبود ارقام و آمار دقیق دربارة تركیبات خانوار در بین ایلات و عشایر ایران، در شرایط فعلی نمی‌توان دربارة پراكندگی انواع خانوار در بین ایلات مختلف نظر داد. بطور مثال با توجه به جدول  19 مشاهده می شود كه خانوار پیوسته فقط در بین لرها و تركمن ها گزارش شده است و حال آنكه در بین سایر ایلات مندرج چنین خانوارهائی دیده نمی‌شود. بدون شك می‌توان این نوع خانوار را هر چند به تعداد كم دربین سایر ایلات یافت.